"Шымкентскийлер" субэтнос па? Неге оларды жек көреді?

Алматы қаласының бір көшесінде Х нөмірлі автокөлік жанымнан зу ете қалды. Көше ережесін бұзған жоқ. Өз жайымен кетіп барады. Орыстілді бір қазақ әйелі Х деген нөмірді көре сала, «Қайда барсаң да - осы, «шымкентскийлер» шегірткедей қаптап жүреді. Бұларды өкшемен қарақұртша езгілеу керек!» - деп, шаян шаққандай баж ете қалды. «Шымкентскийлерге» деген өшпенділіктің бұл бір мысалы ғана. Бұл жайт мені қатты ойландырды.

Шын мәнінде, өзге өңір тұрғындарының оңтүстік жұртын жақтырмайтыны дәлелдеуді қажет етпейтін аксиома. «Шымкенттен келін алма», «Шымкентке қыз берме» деп те жатады. Осы жұрттың шымкенттіктерден ала алмай жүрген қандай өші бар? Неге жек көреді екен?

Оның бірнеше қыры бар.

Біріншісі, әрине, тіл. Тіл – тек қарым-қатынас құралы ғана емес, ойлау жүйесі де. Тіл ерекшелігінің дүниетанымға да ерекше әсері бар екенін айтып жату артық болар. Мәселен, өзге аймақ өкілдері орыс тілін жақсы игергенін мақтан тұтса, шала білгеніне намыстанса, ал оңтүстік қазақтары үшін орыс тілі – шет тілі, оны білмеу еш айып емес. Орыс тілі не, суахили тілі не, иврит тілі не, бәрібір. Орыс тілінің, орыс мәдениетінің ықпалы басым аймақ үшін бұл жағдай «дикость» болып көрінеді. Қазақстандық орыстардың «Шымкентте орыс адамдарына анықтама қағазды қазақ тілінде жазып береді, орыстілділерге қысым жасайды», – деп байбалам салып жүргені содан. Бірақ Кеңес Одағының тұсында орысша сөйлемеген оңтүстіктің енді сөйлей қоюы екіталай. Бұл орыстілді қазақтар үшін де «үлкен мәселе».

Екіншісі – саяси Һәм тарихи қыры. «Әлемдік тілде» сөйлемейтін немесе нашар сөйлейтін «шымкентскийлер» – «этнократиялық мемлекет құрудың» жақтаушылары. Яғни, «шымкентскийлердің» ұлтшылдығы басым. Мәселен, мұны Қанат Нұров өзінің «Казакстан: национальная идея и традиции» атты еңбегінде әдемі көрсеткен: «Казахи как национальность, опять же в силу своего «казачества», по определению вряд ли станут «сторонниками этнократического государства». То обстоятельство, что так называемые «южане», то есть присырдарьинские казахи, издавна подпавшие под деспотическое влияние среднеазиатских ханств и ортодоксального ислама, стали при вполне определенном содействии постноменклатурного правительства проявлять значительную националистическую активность, подавая пример остальным, является прискорбным фактом настоящего момента, но не составляет характерной черты казахского народа».

Ғалым Қанат Нұровтың пікірінше, «Қоқан-Тәшкен» немесе «Сырдария маңы» аймағындағы қазақтар – өзге қазақтардан өзгеше, жат субэтнос. Оларға ортаазиялық, деспоттық мінез-құлық тән. «Безусловно, что современная «активность» «южан» представляет собой симптоматическое политическое явление и должна быть «нейтрализована» соответствующей автивностью», – деп, Қанат Нұров «южандарға» қарсы күресуге шақырады.

Рас, Өзбекстанмен шекаралас жатқандықтан, Шымкент өңіріне өзбек мәдениетінің ықпалын жоққа шығармаймыз. Алматы, Жамбыл облыстарының қазақтарында қырғыз, ұйғыр, дүнген, ал солтүстік қазақтарында орыс мәдениетінің ықпалы байқалады. Бірақ одан ешкім үлкен мәселе көрмейді. Бұл табиғи нәрсе. Демек, бар гәп – шымкенттіктердің «ұлтшыл» белсенділігінде болса керек. Айталық, Шымкентте өзге ұлт өкілдері – өзбегі болсын, әзірбайжаны болсын, орысы мен кәрісі болсын, бәрі қазақша тәп-тәуір сөйлейді. Осындай ортадан шыққан «шымкентский» Алматы, Астана, Павлодарға келіп, «Бұл жерде жұрт неге қазақша сөйлемейді?» – деп сұрақ қоюы табиғи нәрсе. Ал орысша сөйлегенін «абырой» көретін, өзін «озық мәдениеттің қайнар көзінен сусындап отырған адаммын» деп білетін алматылық немесе павлодарлық қазаққа бұл сауал түрпідей тиетіні анық.

Жалғасын, "Алаш айнасынан" оқи аласыздар.