14 қазан 2014 12:25

Нарынқол секілді жат атаудан қазақ қашан құтылады?

ПОДЕЛИТЬСЯ

©Нұрғиса Елеубеков (фото) ©Нұрғиса Елеубеков (фото)

Өткен сенбі күні Алматы облысы, Райымбек ауданында қазақтың белгілі жазушысы Бердібек Соқпақбаевтің 90 жылдық мерейтойы аталып өтті. Осы игі шара аясында ақын Айтақын Әбдіхалық бастаған бірқатар зиялылар Бердібек Соқпақбаевтің атын Қызылшекара ауылына беру туралы мәселе көтеріп, тіпті Нарынқол, Байынқол секілді моңғол-қалмақ кезеңінен қалған атаулардан біржола құтылатын кез келді деп мәлімдеді. «Алаш айнасы» басылымы зиялылардың осы ұсынысына сүйене отырып, жалпы республика аумағындағы моңғол-қалмақ атауларын жіпке тізген еді.
Әңгіме Нарынқолдан басталды. Нарынқол, Байынқол, Сүмбе, Кеген, Шамалған, Қаскелең... Иә, рас бір ғана Жетісу өлкесінде мұндай атауларды тізе берсек, жүздеп кездеседі. Топонимист ғалым Е.М.Поспелов: «Географиялық атаулар мен қоғамдық институттар тікелей саясатпен байланысты дамып отырады. Қоғамдағы үстем тап жұртшылықты өзінің идеологиясы мен саясатына жер-су атаулары арқылы бағындырады», – депті. Бұл нені білдіреді? Демек, бір кезде жоңғарлардың үстемдігіне байланысты қойылған атаулар елімізде әлі үстемдік етіп тұр деген сөз емес пе. Мұның сыртында отаршыл Ресейдің өзі қаншама жеріміздің атауын өзгерткенін есіңізге алыңыз...
Бейресми мәліметтерге сүйенсек, қазір мемлекетіміздің аумағында тікелей моңғол-қалмақ тілінен қалған 217 топонимикалық атаулар бар екен.
Енді солардың біразын атап, мән-мағынасына да тоқтала кетсек...
Қарағанды облысында басынан мұнар мен бұлт арылмайтын «Өкпеті» деген шың бар. (өкпеті – моңғолшадан қазақшаға аударғанда «сиыр жайылатын бет» деген мағынаны береді).
«Нарын» - сөзінің түп-төркіні моңғолдың «нарин» сөзінен шығуы мүмкін. Бұл «жіңішке», «жұқа» мағына береді. Бұл атау республикамыздың біраз жерлерінде кездеседі. Мысалы, Нарынқұм (Атырау-Батыс Қазақстанда), Нарынқол (Алматы облысында), Нарым, Нарынқаба (Шығыс Қазақстанда) деген жер аттары бар. Сондай-ақ, «Моңғолша-қазақша» сөздікте «наран» – «күн», «күнгей» ұғымын беретіні жазылған.
Қалдығайты – өзен атауы. Осы өзен бойында Бұлан атты ауыл бар. Тарихи деректерге сүйенсек, Қалдығайты өзенінің бойында бұландар көп болыпты-мыс. Тіпті өзен атауындағы «қандағай» сөзі моңғол тілінде «бұлан» деген ұғымды білдіреді екен.
Шалқар – аудандағы көл. Моңғол тілінде «цалгиа» – «үлкен толқын», «су сыбдыры», «цалчих» – «жарға соғу», «толқындау» ұғымын береді. Демек, көл атауы шалқы – «ернеуінен асып төгілу» деген ұғымнан да алыс емес деген сөз. Бұл сөздің түбі түркілерге де тән екенін жоққа шығаруға болмайды.
Қарғалы – аудандағы өзен және елді мекен. Қарғалы – Қазақстан, Батыс Моңғолия, Сібір, Солтүстік Еуропада кең таралған атау. Қарғалы – тастар мол үйілген жер. Қарғалы – түркі-моңғол тілдеріне ортақ топоним.
Саралжын – елді мекен. Саралжын атауының шығу тарихы төңірегінде бірнеше пікір бар:
1). «Саралжын» өсімдігінің атына байланысты қалыптасқан. Саралжын – суы тартылған өзен арналарында өсетін жусан тектес шөп.
2). Саралжын – топонимі моңғол тіліндегі «сиралджин» (қурай) сөзінің негізінде қалыптасуы мүмкін.
3). Сар (сары) сөзі моңғол тілінде «сұр» мағынасын беріп, қазақ тіліндегі құла, сұр түстерімен мағыналас келеді. Ал «алжын» – сын есімнің шырай категориясының көне жұрнағы. Сары сөзінің жер-су атауларының құрамында келіп үлкен қызмет атқаратыны белгілі. Сондықтан шөптің түсіне байланысты берілген бұл пікірді де жоққа шығаруға болмайды.
Дересін – Балқаш көлінің солтүстік жағасындағы жер аты. Жері шилі, қалың шөпті болып келеді. Бұл монғолдың дэрс (үн) - «шилі», «шөпті» деген сөзінен алынуы мүмкін. Ғалым Ғ. Қонқашбаев та осы пікірде бола отырып, бұл аймақта Бас - Дересін, Орта - Дересін, Аяқ - Дересін деген жерлер бар екендігін көрсетеді.
Сарышаған – сулы мекен аты, жұмысшы кенті. Көне түрік тілінде және монғол тілдерінде: шаган>сацан>цахан — өсімдік аттары.


Өткен сенбі күні Алматы облысы, Райымбек ауданында қазақтың белгілі жазушысы Бердібек Соқпақбаевтің 90 жылдық мерейтойы аталып өтті. Осы игі шара аясында ақын Айтақын Әбдіхалық бастаған бірқатар зиялылар Бердібек Соқпақбаевтің атын Қызылшекара ауылына беру туралы мәселе көтеріп, тіпті Нарынқол, Байынқол секілді моңғол-қалмақ кезеңінен қалған атаулардан біржола құтылатын кез келді деп мәлімдеді. «Алаш айнасы» басылымы зиялылардың осы ұсынысына сүйене отырып, жалпы республика аумағындағы моңғол-қалмақ атауларын жіпке тізген еді.
Әңгіме Нарынқолдан басталды. Нарынқол, Байынқол, Сүмбе, Кеген, Шамалған, Қаскелең... Иә, рас бір ғана Жетісу өлкесінде мұндай атауларды тізе берсек, жүздеп кездеседі. Топонимист ғалым Е.М.Поспелов: «Географиялық атаулар мен қоғамдық институттар тікелей саясатпен байланысты дамып отырады. Қоғамдағы үстем тап жұртшылықты өзінің идеологиясы мен саясатына жер-су атаулары арқылы бағындырады», – депті. Бұл нені білдіреді? Демек, бір кезде жоңғарлардың үстемдігіне байланысты қойылған атаулар елімізде әлі үстемдік етіп тұр деген сөз емес пе. Мұның сыртында отаршыл Ресейдің өзі қаншама жеріміздің атауын өзгерткенін есіңізге алыңыз...
Бейресми мәліметтерге сүйенсек, қазір мемлекетіміздің аумағында тікелей моңғол-қалмақ тілінен қалған 217 топонимикалық атаулар бар екен.
Енді солардың біразын атап, мән-мағынасына да тоқтала кетсек...
Қарағанды облысында басынан мұнар мен бұлт арылмайтын «Өкпеті» деген шың бар. (өкпеті – моңғолшадан қазақшаға аударғанда «сиыр жайылатын бет» деген мағынаны береді).
«Нарын» - сөзінің түп-төркіні моңғолдың «нарин» сөзінен шығуы мүмкін. Бұл «жіңішке», «жұқа» мағына береді. Бұл атау республикамыздың біраз жерлерінде кездеседі. Мысалы, Нарынқұм (Атырау-Батыс Қазақстанда), Нарынқол (Алматы облысында), Нарым, Нарынқаба (Шығыс Қазақстанда) деген жер аттары бар. Сондай-ақ, «Моңғолша-қазақша» сөздікте «наран» – «күн», «күнгей» ұғымын беретіні жазылған.
Қалдығайты – өзен атауы. Осы өзен бойында Бұлан атты ауыл бар. Тарихи деректерге сүйенсек, Қалдығайты өзенінің бойында бұландар көп болыпты-мыс. Тіпті өзен атауындағы «қандағай» сөзі моңғол тілінде «бұлан» деген ұғымды білдіреді екен.
Шалқар – аудандағы көл. Моңғол тілінде «цалгиа» – «үлкен толқын», «су сыбдыры», «цалчих» – «жарға соғу», «толқындау» ұғымын береді. Демек, көл атауы шалқы – «ернеуінен асып төгілу» деген ұғымнан да алыс емес деген сөз. Бұл сөздің түбі түркілерге де тән екенін жоққа шығаруға болмайды.
Қарғалы – аудандағы өзен және елді мекен. Қарғалы – Қазақстан, Батыс Моңғолия, Сібір, Солтүстік Еуропада кең таралған атау. Қарғалы – тастар мол үйілген жер. Қарғалы – түркі-моңғол тілдеріне ортақ топоним.
Саралжын – елді мекен. Саралжын атауының шығу тарихы төңірегінде бірнеше пікір бар:
1). «Саралжын» өсімдігінің атына байланысты қалыптасқан. Саралжын – суы тартылған өзен арналарында өсетін жусан тектес шөп.
2). Саралжын – топонимі моңғол тіліндегі «сиралджин» (қурай) сөзінің негізінде қалыптасуы мүмкін.
3). Сар (сары) сөзі моңғол тілінде «сұр» мағынасын беріп, қазақ тіліндегі құла, сұр түстерімен мағыналас келеді. Ал «алжын» – сын есімнің шырай категориясының көне жұрнағы. Сары сөзінің жер-су атауларының құрамында келіп үлкен қызмет атқаратыны белгілі. Сондықтан шөптің түсіне байланысты берілген бұл пікірді де жоққа шығаруға болмайды.
Дересін – Балқаш көлінің солтүстік жағасындағы жер аты. Жері шилі, қалың шөпті болып келеді. Бұл монғолдың дэрс (үн) - «шилі», «шөпті» деген сөзінен алынуы мүмкін. Ғалым Ғ. Қонқашбаев та осы пікірде бола отырып, бұл аймақта Бас - Дересін, Орта - Дересін, Аяқ - Дересін деген жерлер бар екендігін көрсетеді.
Сарышаған – сулы мекен аты, жұмысшы кенті. Көне түрік тілінде және монғол тілдерінде: шаган>сацан>цахан — өсімдік аттары.

Материалдың толық нұсқасын "Алаш айнасынан" оқи аласыздар...

Читайте также
Join Telegram
Тоқаев Қытайға барады

Валюта бағамы

 448.12   483   4.85 

 

Ауа райы

 

Редакция Жарнама
Социальные сети