13 маусым 2014 | 13:32

Бата берер ақсақалға зар болып қалдық

Нұрғиса ЕЛЕУБЕКОВ (фото)

Ежелден қазақ халқы үлкеннің алдынан кесе-көлденең өтіп көрген емес. Үлкенге – ізет, кішіге құрмет дейтін едік. Сол тіркестің қазір мәні жоғалып бара жатқан жоқ па, өзі? Осылай деуге негіз болатын жағдайлар аз емес. Бұл келеңсіздікті күнделікті көзіміз көріп жүрген жайы бар. Бүгінгі таңда ақсақал іздейтін жағдайға жеттік. Ілгеріде олардың саны басым еді. Кішіге ақыл үйретіп отыратын. Жаман мен жақсыны құлаққа құятын. Қазақтықты ұлықтайтын. Біз аталардың әңгімесіне құлақ түретін едік. Әңгіменің әлқиссасын әпсанадан өрбітіп, талай шежірені санамызға шегелер еді-ау. Дәл қазіргі таңда сондай ақсақалдар бар ма? Ойланып қалатын болдық. Өйткені, елдің арасында олардың саны ілуде біреу. Тіпті, жоғалып та бара жатқан секілді. Мұны ешкім де жоққа шығара алмас. «Алаш айнасы» тілшісі бүгінгі күннің ақсақалын түгендеп көрген еді.

Ежелден қазақ халқы үлкеннің алдынан кесе-көлденең өтіп көрген емес. Үлкенге – ізет, кішіге құрмет дейтін едік. Сол тіркестің қазір мәні жоғалып бара жатқан жоқ па, өзі? Осылай деуге негіз болатын жағдайлар аз емес. Бұл келеңсіздікті күнделікті көзіміз көріп жүрген жайы бар. Бүгінгі таңда ақсақал іздейтін жағдайға жеттік. Ілгеріде олардың саны басым еді. Кішіге ақыл үйретіп отыратын. Жаман мен жақсыны құлаққа құятын. Қазақтықты ұлықтайтын. Біз аталардың әңгімесіне құлақ түретін едік. Әңгіменің әлқиссасын әпсанадан өрбітіп, талай шежірені санамызға шегелер еді-ау. Дәл қазіргі таңда сондай ақсақалдар бар ма? Ойланып қалатын болдық. Өйткені, елдің арасында олардың саны ілуде біреу. Тіпті, жоғалып та бара жатқан секілді. Мұны ешкім де жоққа шығара алмас. «Алаш айнасы» тілшісі бүгінгі күннің ақсақалын түгендеп көрген еді.

Қазақ қоғамында ақсақалдар рөлі қандай еді? Ертеде ауыл-аймақтың жасы егде тартқан құрметті адамын ақсақал деп атаған. Ол кез-келген пендеге беріле бермейтін. Өйткені, ол кезде де сондай атқа ие бола алмай жүргендер аз емес-ті. Ақсақал дегеніңіз өзінің өмірлік тәжірибесін, халықтық игі дәстүрлер мен салт-сананы үйретуші болып саналды. Өзінен кейінгі буынға үлгі-өнеге көрсетіп жүрді. Ұрпаққа ұдайы аталы сөзін жеткізіп, елдің арасында бірлік пен туыстықты, елдікті сақтайтын абзал жандардың қатарынан орын алатын. Ақсақал тек отбасының емес, барша ауылдың өмірінде өз орнын еншілейтін. Халықтың тұрмыс-салтына, шаруашылығына ақылын берді. Елдің қалыпты тіршілік жасауына өз ықпалын тигізді. Жастарды тәрбиеледі. Оларды білімге шақырды. Еңбекке баулыды. Үлкен сыйлауды үйретті.

Елдің іші болғаннан кейін дау-дамайсыз болмайды. Сондай сәттерде ақсақалдың орны ерекше еді. Кикілжің мен қақтығыста бәтуалы әңгімесін айтты. Бір-бірімен ренжіскенді татуластырды. Қысқасы, ауылдың ақсақалы айтқан әңгіме ешқашан аяқасты болып қалған емес. Аталы сөзден аттағанды халық жақтырған жоқ. Оларды жүгенсіз, тәрбиесіз санады.

Сол бір кеңшілік заманды еске ала отырып, «Қандай жарасымды еді» дейміз. Өйткені, үлкен тұрғанда кішілер ізет сақтайтын. Қазір сол заман келмеске кеткен секілді. Бүгінгі күні ауыл-ауылға барғанда ақсақал іздеп әуреге түсеміз. Мүлдем көзге шалына қоймайтын жағдайға жеттік. Күні кешегі кеңестік кезеңде әбден санасы уланған аға буын қазір баяғы кезеңге орала алмай қиналып жүрген жайы бар. Ол кісілер ойланып жүр ме екен? Бәлкім, ойланбайтын да шығар-ау. Таңның атысы мен күннің батысына тәубе етіп, одан әргі тіршілікке ешбір мойын бұрмайтын жасы үлкендер баршылық. Ауыл-ауылда жағымсыз жайлар орын алса, оған төрелік айтатын қауқары жоқ оларды қалайша ақсақал деп әспеттей аласың? Тіпті, жастармен бірге арақ ішіп, көше бойында құлап-сүрініп жүргенін көргенде, еріксізден жағамызды ұстап қалатын кезіміз аз емес қой. Кеңестік кезең қазақты рухын әлсіретті. Ғасырлар бойы санамызда сақталған салт-сананы өшіруге күш салды. Сол ойлағанына толықтай болмаса да, жарым-жартылай болса да қол жеткізді. Осы бір шақта қайсыбір ауылға барсаң да, арақ ішіп, масайып жүрген адамдарды көзіміз жиі шалатын. Бір сәттік қызыққа малданып, қанына арақтың уытын сіңдіріп алған алдыңғы буынға осыдан кейін қалайша ақсақал деген ардақты атты қия аласың. Қазір де сол жаман әдетінен тыйыла алмай жүргендерді талай көзіміз көрді.

Бұрынғы кезеңде ақсақалдар кеңесі ел өмірінде маңызды міндеттерді атқарды. Сан алуан мәселелерді талқылайтын, ұйғарымға келетін, ресми орындарға ұсыныс беретін көпшілікті басқарудың бейресми қоғамдық түрі ақсақалдар кеңесі жұмыс істеді. Оның тарихы көне дәуірден басталды. Ұлт тарихында маңызды міндет атқарған «Хан кеңесі», «Билер кеңесі» бастауын осы ақсақалдар кеңесінен алды. Алайда олардың арасында айырмашылығы елеулі болды.

Материалдың жалғасын "Алаш айнасынан" оқи аласыз.