Рухани жаңғыру: тіл мен діл мәселелері

Елбасы Н?рс?лтан Назарбаев биыл жариялан?ан "Болаша??а ба?дар: рухани жа??ыру" атты ма?аласында жа?андану д?уіріндегі ?аза?станды? м?дениетті? б?гіні мен болаша?ына ?лкен м?н береді: "Біз ХХІ ?асырды? жа?анды? картасында ешкімге ??самайтын, дербес орны бар ?лт боламыз десек, "Жа?анда?ы заманауи ?аза?станды? м?дениет" жобасын іске асыру?а тиіспіз. ?лем бізді ?ара алтынмен немесе сырт?ы сая­сат­та?ы ірі бастамаларымызбен ?ана емес, м?дени жетістіктерімізбен де тануы керек".

?аза?станны? т?уелсіздікке ?олы жетуімен ресми  экспансиялы? метам?дени геноцидтік саясат то?татылды. Алайда м??г?рттену ?дерісі осымен то?тап ?ал?ан жо?. "?ркениетті ?леммен" танысу ж?не м?дени а?парат алмасуды? аудиовизуалды жолдары ар?ылы т?тынушылы? м?дениет "?нсіз агрессиясын"  іске асыруда. Б?л б??аралы? а?ым ?лтты? м?дениетті? ?айта жандануына жол бермей, жез?кшелік, наша?орлы?, маск?немдік сия?ты жат ??былыстарды сана?а сі?іре отырып, м??г?рттікті? ?анат жаюына ы?пал етуде.

?з за?дылы?тарын ?мірге е?гізген нары?ты? жолы болма?андар?а ?арсы ж?ргізген «м?дени репрессиясы» оларды ?алыпты жолдардан тайдырып, ?о?амда "б?лектену", "азаматты? нигилизм", "апатия" ??былыстарын тудырды, келе?сіз ?ылы?тар мен ?ылмыс беле? алды. ??ндылы?тарды? ?а?ты?ысымен ?леуметтік т?менгі ахуал "пауперлену", "люмпендену", "?леуметтік-шизофрения" та,ы сол сия?ты тосын жа?дайларды ?йреншікті н?рсеге айналдырды.

?лтты? белгі дегенді тек экзотика?а, музейге айналдырып, ты?ып, ?лемдік де?гейге шы??ан - "американдану" деп, т?сінетіндер, ?лтты? нигилист, технократтар да бар. ?лемдік философияны? ?зі (Батыс ойшылдарыны? жетекшілігінде) ?лі ?з шы?ына жете ?оймады, д?ниеж?зілік интеграция, жаћандану  енді ?ана жа?а басталды. Сонды?тан  Батыста ?зіні? рационализм, тіпті т?рпайы материализм, ?зіні? капиталистік даму ?лгісін тек прогреске ?келеді деп оптимистік ба?алау, Шы?ыс?а менсінбей ?арау, сол сия?ты дін, мистика, парапсихология м?селелеріне "ертегі", "кертартпалы?", "орта?асырлы?" - деп ?арау ке? тара?ан. Паровоз, телеграф ойлап шы?ар?анына, таби?атты, на?ты (д?нияуи) ?ылымдарды ме?гергеніне м?з болып, Азия мен Африка?а "цивилизатормыз" деп кеуде керу болды. Ол кезде Батыс ?зіні? ?ркениетіні? болаша?ы жо? екенін, жер бетін экологиялы?, рухани катастрофа?а жетелейтін саяси, ?леуметтік ж?йесіні? осалды боп шы??анын ?лі мойындама?ан еді,  О. Шпенглер, К. Ясперс, А. Тойнби ?лі жо? еді. Этикалы?, н?сілдік факторды? санасу?а т?рарлы? екенін, адам ж?не ?лт психикасы к?рделі, ондай бейсаналы? ?абаттар бар екенін, дін мен мифология, мистика - ?сіресе шы?ыс руханият д?ст?рінде ?лкен даналы? бар екенін "цивилизатор" -– Батыс ?лі аш?ан жо? еді.

?азіргі та?да ?аза?станды?тарды? м?дени ?зіндік тиесілік (самоидентификация) м?селесі ?зіні? к?рделі де ?арама-?арсылы?ты т?рпатымен ерекшеленеді. Бізді? ойымызша оны? т?мендегідей ал?ышарттары бар:

- адамдарды? саяси ж?не экономикалы? салада?ы ?згерістерге сезімталды?ы, ?бден сі?іп кеткен тоталитарлы? сананы? ?лкен инерттілігі;

- нары?ты? ?атынас?а к?шуді? салдарына ескі ж?не жа?а ???дылы?тарды? ?а?ты?ысы барысында ішкі ба?дарды? жо?алуы, д?ниетанымды? вакуумны? пайда болуы;

- республикада?ы м?дени ?ртектілікті? жо?ары де?гейі, т?р?ылы?ты халы?тарды? полиэтникалы? ж?не поликонфессионалды? ??рамы, ?сіресе орыстар мен ?аза?тардан ж?не м?сылмандар мен православтардан т?ратын биэтникалы? ж?не биконфессионалды? ??рылымны? басымдылы?ы.

Космополиттік к?з?араста?ылар келешекте ?лт болмайды. Б?кіл ?лттар бірігіп, бір ?лт?а айналады деген ойт??ырды басшылы??а алады. Дегенмен, б?л идеяны? ?мірге еш?андай ?атысы жо? ?ой. ?азір д?ние этникалы? негізде ?айта ??рылып жатыр. Келешек космополиттерді? сыз?ан сценарийі бойынша емес, м?лде бас?аша ба?ытта дамыса ше? Жер ?шін, шикізат ?шін, байлы? ?шін талас-тартыс ?ршімесе, ?шетін т?рі жо?. Демек, ?лтты? ?арама-?айшылы?тар одан ?рі ?рши т?сетін сия?ты. К?з алдымызда к?шті ?лт ?лсіз ?лтты аяусыз ?ырып-жойып жатыр емес пе?

Осындай м?дени процестерді? алдын алу ?шін, б??аралы? м?дениетті? теріс ?серлерін кеміту ма?сатында ?аза?стан Республикасында к?птеген шараларды ж?зеге асыр?ан ж?н. Оларды? кейбір ба?ыттарына назар аударайы?.

Классикалы? ма?ызы т?мен, ?лтты? болмыс пен психика?а кері ?серін тигізетін ?нер мен музыкада?ы ?німдер а?ымына ба?ылау ?ою, оны ж?зеге асыру аппараттарын ж?мылдыру. Атап айт?анда:

- ?ала мен республикалы? ма?ызы бар ж?не облыстарда?ы ат?арушы орган мен м?дениет институттарыны? ба?ылауын к?шейту;

- сараптама ж?не а?параттар жина?тау б?лімін жетілдіру;

- ?лтты? психология мен сана-сезімге кері факторларды болдырмауды? ?кімшілік б?лімдерін ж?мылдыру т.б.

Халы?ты? рухани ж?не физиологиялы? т?р?ысынан дамуыны? бірден-бір м?мкіндігі ?мір болмысын халы? та?дырын бейнелейтін м?дени оша?тарды? басты саласыны? бірі, театр мен кино ?зіні? б?гінгі ?о?ам ?міріндегі орнынан ?азіргі заман талабына сай ?лтты? психология, т?рбие беру, эстетикалы? ??ндылы? сапасын т?мендетіп алды. О?ан басты себеп:

- шетелдік немесе батысты? кино м?дениеті: ашы? порно?німдер, афро-американды? поп музыкалар, эротикфильмдер, сана-сезім, мінез ??лы??а кері ?сер ететін ?атігез кино?німдер мен сериалдар;

- ?аза?станды? театр ж?не кино мекемелеріні? халы? назарын ?зіне тартып аларлы? туындыларыны? ?лсіздігі;

- ?рт?рлі жат м?дениет ?рдістерін насихаттайтын бейне таспаларды? шектеусіз сауда рыногында таралуы;

- кино м?дени оша?тары – кинотеатрларды шетелдік фильмдерді жарнамалауы мен жаппай к?рсетулері.

Б?гінгі та?да?ы кітап д?кендері мен кітап сауда орталы?тарында?ы сатылымда?ы кітап ?орыны? 90 пайызы шетелдік кітаптарды ??райды. Музей кешендерінде экспозициялар мен ?лтты? тарихи м?раларды са?тау мен дамыту ?лі к?нге дейін ке?естік идеология ше?берінде ??рыл?ан ?лкетанушылы? ба?ыттан ?рі аса ?ой?ан жо?. Осы факторлар?а с?йкес кітапхана мен музей ісіндегі ?ордаланып ?ал?ан м?селелерге мыналар жатады:

- ?лтты? ?деби-м?дени к?ркем туындылар да?дарысы;

- ?аза? тіліндегі ?о?амды? ?ылымдар ?дебиетіні? жеткіліксіздігі;

- кітапхана ?ызметіндегі а?паратты? ж?не интернеттік каталогтар ж?йесіні? дамымауы;

- ?ылыми сапасы т?мен кітаптар ?орыны? к?беюі;

- кітапханаларда?ы ?лтты? кітап ?ор жина?тарыны? тапшылы?ы ж?не ?аржылай ?олдауды? жеткіліксіздігі т.б.;

- музей мекемелерінде біліктік ?ылыми мамандарды? азды?ы;

- осыдан келіп, музей ісі мен музейтану ?ылыми-?дістемелік орталы?тарыны? жо?ты?ы;

- музейлік ж?дігерлерді, ?нер туындыларын жина?тайтын ?аржыны? жо?ты?ы ж?не та?ы  бас?алары.

М?дениет негізі мен этносты? жады ар?ылы ?рпа?тан ?рпа??а беріледі. Б?гінгі та?да, БА? ар?ылы жарияланатын материалдар мен а?параттар шеттен тыс  сипат?а ие болып отыр. БА? халы?ты, ?сіресе жастарды м?дени-рухани бас?а арна?а т?сіруге себепші болып отыр. ?аза?станда?ы БА? ж?йесіндегі телеарнаны? ?лесі - 90-95 пайыз. Ал м?дени-рухани институттары дамы?ын елдерде БА?-ты? соны? ішінде телерадионы? ?лес салма?ы - 40-45 пайызды ??райды. М?селен, Францияда француз тіліне аударыл?анына ?арамастан шетелдік материалдарды? 15-20 пайыздан аспауы за? ж?зінде белгіленген.

?андай да бір ?лт м?дениетіні? т?п-тамыры тіл екенін ескерсек жо?арыда атал?ан ж?не т?менде аталма? проблемаларды? барлы?ында да тіл м?селесі кезек к?ттірмес ?зектілігімен ай?ындалады.

БА? саласында?ы ж?не жарнама мен теле ж?не к?лік коммуникация саласында?ы негізгі м?селер:

- баспа телерадио а?парттары бойынша ашы? т?рде  эротикалы? суреттер "б?секелері?, ?атыгездік ж?не ?ыру-жою сия?ты психика?а кері ?сер беретін фильмдер, поп музыкаларыны? таралуы";

- ?аза? тіліндегі басылымдардан орыс ж?не бас?а тілдердегі басылымдарды? 20-30 есе к?птігі. Егер ?аза? хал?ыны? ?лтты? болмысыны?, тіліні? бас?а жерде ?алыптаспайтынды?ын ескерсек, б?л процесті де тілдегі экспансия деп ба?алау?а болады.

- ?аза?станда БА? ж?не интернеттік ж?йе м?дени-руханият саласында анархиялы?, жауапсызды?ты?, тал?амсызды?ты? ордасына айналды;

- ?аза?стан республикасында?ы БА? мемлекетпен, ?лтпен м?дделес емес;

- жарнамаларда?ы ?аза?ша м?тіндерді? д?рыс жазылуы ескерілмеген, ?ала безендіру м?селесінде ?лтты? на?ыш пен ?аза? тіліні? халі м?шкіл;

- теле ж?не коммуникация ж?йесінде ?аза? тілін ?олдануды? за?ды? нормасы са?талынба?ан (телефон байланысы, ?уе, теміржол, авто бекеттерінде) т.б., ?лтты? парк, демалыс орындары, ?она? ?йлер ?ызметтері ?аза?ы болмыс-бітімнен ада дерлік;

- мемлекеттік органдарды? іс ?а?аз ж?не ??жаттарды ресімдеулері ?аза? тілінде толы?тай ж?зеге асырылма?ан.

Батысты? рухани экспанция?а т?теп берудегі ма?ызды м?селеге "орыстілді ?аза?тар?а"  ?лтты? рухты сі?іру жатады. Б?л топ ?аза?ты? ?алада ?скен, ?зіні? ?лтты? бастауларынан тыс ?ал?ан, ?аза? тілін білмейтін не нашар білетіндер тобы. Олар ?аза?ты? тілін ?ана т?сінбейді емес, сондай-а? ?аза?ты? таби?атын да, ?лтты? таным-т?сінігін де білмейді.

Жалпы ал?анда метам?дениетіні? ?алыптасу ?рдістерінде жа?ымды процестер де ?атар ж?реді. Оларды? кейбіріне назар аударайы?.

Біріншіден, метам?дениет жа?анды? м?селелерді (экологиялы?, демографиялы?, девиантты?, ?а?ты?ысты?,т.т) шешуде тиімді р?л ат?ара алады.

Екіншіден, д?ниеж?зілік нары?ты? ?алыптасуы, технологиялы? ауысулар, интернет ж?йесі, а?парат а?ыны т.б. дамушы елдерді? экономикалы? ?рдісін арттырады.

?шіншіден, метам?дениет шектелген м?дени т?жірибені б?кіл ?лемге тарату?а м?мкіндік береді.

Е? ма?ыздысы, метам?дениет тек к?ш к?рсетпеу, с?хбат, т?зімділік, ашы?ты? жа?дайында ?алыптаса алады ж?не ?асырлар бойы созылып келген, Шы?ыс пен Батысты?, О?т?стік пен Солт?стікті? арасында текетіресті кемітуге м?мкіндік береді.

М?дениетті? ?аза?станды? да?дарысынан ?ту, жергілікті халы? - ?аза? хал?ыны? ?лтты? болмысы мен м?дени дамуыны? формацияларына негізделген, жа?а заманды? талаптар?а с?йкес м?дениет институттарыны? ??рылымдарымен оша?тарын дамыту мен жетілдіру функцияларын аны?тайтын, жан-жа?ты зерделенген т??ырнаманы жасау. Ол уа?ытты?-ке?істік ау?ымында м?лшерленер болса - стратегиялы? ма?сат-м?дделер мен а?ымды? ?станымдар ?атарлы ба?дарлардан ??ралма?:

Стратегиялы? міндет: тіл, дін, діл т?тасты?ы. Осы ?ш ерекшелікті бас?а ?лт ?кілдеріні? ?йыт?ысы ретінде ?олдану ар?ылы ынтыма?тасты?ты дамыта отырып, жалпы мемлекеттік с?йіспеншілікке жетелеу.

Жуы? арада ескеретін, а?ымды? міндеттер: ?о?амны? тыныс тіршілігінде болып жат?ан ??былыстарды стратегиялы? міндеттер негізінде реттеп, ба?ылап отыру.

?аза?стан Республикасыны? м?дени даму т?жырымдамасы т?уелсіз ?аза?станны? м?дени дамуыны? дербестігін ?амтамасыз ету, ?лтты? м?дени дамуыны? дербестігін ?амтамасыз ету, ?лтты? м?дени с?раныстары мен талаптарын ?ана?аттандыру ж?не отарсыздандыру (деколонизациялы?) саясатын ж?ргізу ма?ызды болып табылады.