06 мамыр 2014 | 11:20

Алашорда әскері туралы не білеміз?

©Алаш айнасы иллюстрациясы

Біздің білмейтініміз көп. Шындығында, азат ел болу, тәуелсіз жұрт болудың басты шарты – ел қорғаны – әскері. Әскерсіз ел, қорғансыз мемлекет болмайтыны ақиқат. Ендеше өткен ғасырдың басындағы Алашорда қайраткерлерінің ұлттық тәуелсіздікке ұмтылыста халық сарбаздарын құру ісі қалай өрбіді? Там-тұмдаған ақпараттарға үңіле отырып, бүгінгі Отан қорғаушылар күні мерекесінде Алаш құрған ұлт әскері мәселесіне көз жүгірткен едік.

Біздің білмейтініміз көп. Шындығында, азат ел болу, тәуелсіз жұрт болудың басты шарты – ел қорғаны – әскері. Әскерсіз ел, қорғансыз мемлекет болмайтыны ақиқат. Ендеше өткен ғасырдың басындағы Алашорда қайраткерлерінің ұлттық тәуелсіздікке ұмтылыста халық сарбаздарын құру ісі қалай өрбіді? Там-тұмдаған ақпараттарға үңіле отырып, бүгінгі Отан қорғаушылар күні мерекесінде Алаш құрған ұлт әскері мәселесіне көз жүгірткен едік.

Алмағайып заманда азаттыққа бел буған Алаш үкіметінің тәуелсіз мемлекет болуы ең алдымен екі мәселеге терең байлаулы екенін сол тұстағы ұлт көсемдері жете ұғынған. Оның бірі – әскер, екіншісі – қазына. «Қазақ» газетіндегі «Қайтсек жұрт боламыз?» атты мақаласында Мір-жақып Дулатов тәуелсіз жұрт болудың жолына тоқтала келе, «автономияға тырысалық, дербес үкіметіміз, өз әскеріміз болса бізбен әркім де есептеспек» деп түйіндейді. Сосын Міржақып Дулатов тоқетерін де тарқатады: «Жауап біреу-ақ әскеріміз болса ғана жұрт боламыз!» Жалпы, Алаш тарихына үңілсек, ұлттық әскерді ең алдымен халық милициясы ретінде құруға талпыныс болғаны байқалады. Мәселен, 1917 жылғы І-жалпы қазақ съезінде «...анархия болу қаупі бар, сол себепті осы күнгі әскер орнына халық милициясы құрылсын» делінген болса, ІІ-жалпы қазақ съезінде елге қорған болатын «халық әскерін жасау керектігі қайта жаңғырып, милиция құрудың мақсаты анықталды, қазақ милициясын құру жоспары жасалып, бекітілген».

Алаш әскері жайында тарихшы Күлпаш Ілиясова Алаш немесе Алашорда әскері бастапқыда «халық милициясы», «халық әскері», «Алаш әскері», «қазақ полкі» сияқты әртүрлі атаулармен аталғанын алға тартады. Оның айтуына қарағанда, бастапқы қолданыстағы «милиция» сөзінің астарында елдің тыныштығы мен қауіпсіздігін қорғайтын әскер ұғымы жатты. «ІІ-жалпы қазақ съезінде халық әскерінің әр облыс, уезд орталықтарындағы саны, оларға соғыс өнерін үйрету, қажетті қару-жарақ, қаржы, көлік және тағы басқа заттармен қамтамасыз ету тәртібі анықталып, «26500 адам тіркелген халықтық милиция құру қажет» деген қаулы қабылданады. Бұл идеяны Жақып Ақбаев ұсынған болатын. Съезд қаулыларында нақты көрсетілгендей, Алаш әскерін құру үшін алдымен милицияға алынатын адам шығынын анықтау, оларды қару-жарақ, ат-көлікпен қамтамасыз ету, әскери мамандар (офицерлер мен инструкторлар) даярлау жұмысын айқындап, оған қажетті қаражатты алты облыстың қазақтары есебінен жинайтын болды», – деп жазады Күлпаш Ілиясова.

Ал Уикипедия мәліметтеріне үңілсек, Әлихан Бөкейхан 1919 жылғы ақпанның 11-інде Колчак үкіметінің ресми делегациясымен жүргізген келіссөздерінде келтірілген мәліметтерге қарағанда, сол кезде азамат соғысы майдандарында Қызыл армияға қарсы күреске қатысқан Алашорда қарулы күштерінің саны 3000-нан асқан. Аталмыш келіссөздер барысында Сібір үкіметі өкілінің «Милицияны қалай түсінуге болады?» деген сауалына Алашорда делегациясының басшысы Әлихан Бөкейхан: «Милиция — бұл біздің әскеріміз. Ол қазір іс жүзінде бар: 700 жігітіміз Жетісу майданында, 540 адам Троицк түбінде, 2000 адам Орал облысында соғыс әрекеттеріне қатынасуда», — деп жауап берген көрінеді.

Толық нұсқасын "Алаш айнасы" сайтынан қараңыз.