15 сәуір 2014 | 12:30

Арқар неге азайып кетті?

slav.uy.ts.cn фото

Тұмса табиғатты тілмен жеткізу мүмкін емес. Рас, біз өзімізді табиғатқа жақынбыз дейміз. Десе де, мүлдем олай емес секілді көрінеді. Жүгірген аң, ұшқан құс қамқорлық күтеді бізден. Тіпті, өсіп тұрған өсімдік те аялы алақанды қажет етеді. Оны жалған деп айта алмассыз. Осындай қамқорлық күтіп жүрген жануардың бірі – арқар. Тау мен тасты мекен еткен арқар жайында біздің халқымыз талай аңыз бен әпсана айтқан. Қазақ халқында жиі айтылатын «Арқада қыс жылы болса, арқар ауып несі бар» деген де тәмсілдің айтылуы тегіннен тегін емес. Қысқасы, бүгінгі күнге дейін аталмыш аңды қаншалықты қорғап жүрміз деген сауалға нақты жауап қайырған ешкім жоқ.

Тұмса табиғатты тілмен жеткізу мүмкін емес. Рас, біз өзімізді табиғатқа жақынбыз дейміз. Десе де, мүлдем олай емес секілді көрінеді. Жүгірген аң, ұшқан құс қамқорлық күтеді бізден. Тіпті, өсіп тұрған өсімдік те аялы алақанды қажет етеді. Оны жалған деп айта алмассыз. Осындай қамқорлық күтіп жүрген жануардың бірі – арқар. Тау мен тасты мекен еткен арқар жайында біздің халқымыз талай аңыз бен әпсана айтқан. Қазақ халқында жиі айтылатын «Арқада қыс жылы болса, арқар ауып несі бар» деген де тәмсілдің айтылуы тегіннен тегін емес. Қысқасы, бүгінгі күнге дейін аталмыш аңды қаншалықты қорғап жүрміз деген сауалға нақты жауап қайырған ешкім жоқ.

Еліміз бойынша арқардың негізгі бөлігі Қаратау баурайында мекен ететіні белгілі. Қазақстанның оңтүстік бөлігін бойлай жатқан тауда жүретін олар кезінде қамқорлықтың жоқтығынан біршама азайып қалғанын бәріміз де білеміз. Рас, бүгінгі таңда бұл аймақтар мемлекет қамқорлығына алынып, ондағы барлық табиғат құндылықтары бақыланып отыр. Десе де оған тоқмейілсіп алаңсыз отырған да жөн болмас.

Қоршаған ортаның құнды қазынасын қастер тұтқан қауым әрбір жүгірген аң мен ұшқан құсты, өсімдіктер әлемін көздің қарашығындай сақтауға көңіл бөледі. Ашығын айтайық, осы тұрғыда ауыз толтырып айта алмаймыз. Кезінде ен даланың еркесіне айналған аң мен құстың көбісі қазір селдіреп қалғандай. Оған базбір жылдары селсоқ қарадық. Талай мәрте мылтықтың нысанасына жазықсыз жануарды байладық та жібердік. Адамдар тарапынан осындай аяусыздық көрген тіршілік иелері көп уақыт өтпестен азайып шыға келді. Қаншама ғасырдан бері қазақ даласын мекен еткен аң мен құстар саусақпен санарлық деңгейге түсті. Осындай аңдардың қатарына арқарды жатқызуға болады. Тау мен тасты мекен еткен аң қазір көзге көп ұшыраса қоймайды. Бәлкім, адамнан аяушылық көрмегеннен кейін олар да өз әрекетін жасауға көшкен шығар.

Арқар – Азия құрлығында мекен ететін жануардың бірі. Әсіресе, Тянь-Шань, Памир, Алтай тауларында кездеседі. Негізгі қонысы біздің қазақ даласы екен. Кең байтақ даламыздың көптеген бөліктерінде бар. Елімізде оның үш түрі кездеседі. Алғашқысы – Қаратау арқары. Олардың саны өте аз. Жойылуға жақын десек те болады. Тек Қаратауда ғана таралған. Таудың жазықтау жоталарында көзге ұшырасады. Жалпы саны - 100 басқа жуық. Арнайы қорғайтын орындар жоқ. Одан кейінгісі Тянь-Шань тауының қазақстандық бөлігінде жүреді. Үшіншісі Солтүстік Қазақстан өңірін мекен еткен. Арқарлар өздері тіршілік ететін аймақтарға байланысты бөлінеді. Алтай тауының біздің еліміздегі бөліктерінде де арқарлар көзге ұшырасады. Ал елімізде қанша арқар бар дегенге дөп басып айта алмаймыз. Алайда әрі кеткенде 10 мыңнан аса қоймайды.

Толық нұсқасын "Алаш айнасы" сайтынан қараңыз.