04 тамыз 2014 | 15:20

Беташар көркі домбыра, эстрадамен қор қылма...

©friends.kz

Ерте замандардан бері тіні үзілмей бүгінгі күнге жеткен тағылымы мол салт-дәстүрлеріміз жетіп артылады. Дегенмен тым «қазақбайский» болып көрінгісі келмегендердің кесірінен кейбір дәстүріміздің энциклопедиялық мұраға айналып кеткені де шындық. Ал жаңа өмірге қадам басқан жас келіннің бетін ашу салты шүкір бүгінде ғасырлар қойнауында қалып кетпей, өзінің орнықты орнын алды. Беташар салтының ұлттық тіннен ажырамай келе жатқанына қуансақ та, кейде кері тартатын керітартпалықтарға да куә болып қынжылатынымыз рас... «Алаш айнасы» осы мәселе бойынша мынадай қорытындығы келіп отыр. Алдымен әлқисса...

Ерте замандардан бері тіні үзілмей бүгінгі күнге жеткен тағылымы мол салт-дәстүрлеріміз жетіп артылады. Дегенмен тым «қазақбайский» болып көрінгісі келмегендердің кесірінен кейбір дәстүріміздің энциклопедиялық мұраға айналып кеткені де шындық. Ал жаңа өмірге қадам басқан жас келіннің бетін ашу салты шүкір бүгінде ғасырлар қойнауында қалып кетпей, өзінің орнықты орнын алды. Беташар салтының ұлттық тіннен ажырамай келе жатқанына қуансақ та, кейде кері тартатын керітартпалықтарға да куә болып қынжылатынымыз рас... «Алаш айнасы» осы мәселе бойынша мынадай қорытындығы келіп отыр. Алдымен әлқисса...

Кезінде Мұхтар Әуезов «Қазақ халқының эпосы мен фольклоры» атты еңбегінде беташарға арнайы бір тарау арнаған екен. Зерттеу еңбегінде Мұхаң тұрмыс-салт өлеңдерінің құрамына кіретін беташардың алатын орнын, мазмұндық ерекшелігіне баса тоқталған. «Беташар өлеңнің танымдық, тәрбиелік мәні зор, оның бұрыннан келе жатқан тұрақты тексті болатыны, онда қазақ отбасында жаңа түскен келінге арналатын өсиет пен міндет іріктеліп керсетілетіні, жас келіннің жаңа келген елінде әдепті, еңбекшіл, өнегелі, үлкен мен кішіге ізетті болуға тиістілігі ғибрат, ескертпе ретінде берілетіні айтылған. Мәселен, «ел-жұртыңа жақ, келін, ата-енеңді бақ, келін, кісі келсе, үйіңе, киізіңді қақ келін...» дей келе өзіңнен үлкен адамның, бетіне тіке қарама... сәлекет боп отырма, еркектей боп жүгінбей, бір тізерлеп жөн отыр, төмен қарап бүгіліп, қатты қылып сөйлеме, бәсең сөйле» іспетті жол көрсетер мәнді-мағыналы сөздермен өрнектелген. Беташар өлеңінде отбасындағы үлгілі әйел қандай болуы керектігі туралы халықтың ғасырлар бойында қалыптасқан әдеп нормалары, өнеге тізбегі, адамгершілік дүниетанымы, әйелдердің адам тәрбиесіндегі айрықша орны көрініс тапқан. Қазірге дейін айтылып, қажетке жарап келе жатқандығы бұл өлеңдердің өміршеңдігін көрсетеді. Мазмұны жағынан басқа халықтардағы жырларға аздап ұқсағанымен, түр жағынан тек қазақтар мен қарақалпақтарда ғана бар» деп түйіндейді...

Беташардың бүгінге дейін өзіндік формасы ғана жетсе, оның кейбір атрибуттары ұмытылып кетті десе де болады. Мәселен, жаңа түскен келiннiң бетiн жапқан орамалдың шетiне қамшы байлау салты бүгінде тіптен ұмыт қалды. Жас келiннiң бетiне жабылған орамалдың шетiне неге қамшы байланатындығын бүгiнгiнiң жаңа қазағы түбірінен түсiндiрiп бере алмайды. Бүгiнде барлық қасиетінен ажырап қалған қамшы қазақта тек атқа шабатын құрал есебiнде ғана сақталып қалған сынды. Ата-бабаларымыздың әйел адамға қол тигiзбей, әрi кетсе, тек қамшымен ғана жасқауында ерлiкке, өрлікке бастайтын тылсым мән-мағына болған. Бұл жас келіннің ерінен ығып жүруін үйрететін «көрнекі құрал» болса керек. Қамшымен аяусыз таяқ жейтінін білдіріп тұратындай болған соң шығар бұрынғының әйелдері бажылдап ерінің бетіне келмеген ғой. Соған сай ерлері де қолына қамшы ұстағаныменен оны тек жасқап қана қоятын болған. Бүгінгінің кейбір беттен алып, төске шабатын бетпақ келіндердің көбеюінің түп-тамыры бәлкім осында жатқан болар, кім білген?! Бүгінде біз орамалдың шетіне қамшыны емес, оқтауды түйіп жүрміз. Мұның да қайдан шыққанын көп адам түсінбейді. Әйтеуір солай істеу керек дегеннің жетегінде жүр. Беташар салты біткен соң оқтауды жас келіннің қолына ұстатып, «отауыңа ие бол» деп аяқтайды. Қуақы тілді асабалардың кейбірі «мұнымен күйеуіңді ұрма, қамыр жай деп беріп тұрмыз» деп әзілдегенсиді. Оған мұндағы жұрт қыран топан күлкіге айналдырады. Ал осы нан жаятын оқтауды түюдің мән-мағынасын түсіндіріп беретін кім бар?..

Материалдың толық нұсқасын "Алаш айнасынан" оқи аласыздар.