Инсульт: тірі қалу үшін не білу керек?

29 қазанда дүниежүзі дәрігерлері Инсульт күнін атап өтеді. Инсульт – бұл адам өміріндегі қорқынышты және драмалық оқиға, өліммен оңай аяқталуы мүмкін ауыр жағдай және көп жағдайда науқасты мүгедектер арбасына таңып қояды. Өзіңіз үшін оның салдарын азайту үшін бұл қауіп туралы не білуіңіз керек? Алматы қаласының № 1 ҚКА нейрооңалту бөлімшесінің меңгерушісі, медицина ғылымдарының докторы Амина Сейданова осы мәселе бойынша қойылған сұрақтарға жауап берді.

- Амина Бағдадқызы, біздің еліміздің тұрғындары арасында инсульт қаншалықты жиі кездеседі? Және орта статистикалық болжам қандай?

- Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметінше, жыл сайын елімізде 40 мыңнан астам инсульт жағдайы орын алады. Яғни, жыл сайын ауру шағын қаланың тұрғындарына сәйкес адамдар санына әсер етеді. Оның ішінде 5 мың адам алғашқы 10 күнде, тағы 5 мың адам бір ай ішінде қайтыс болады. Яғни, іс жүзінде зардап шеккендердің төрттен бірі инсульттен кейін бірден немесе көп ұзамай қайтыс болады.

Бұл тек қазақстандық статистика ғана емес, әлемдік статистика да болып табылады. Сонымен қатар, Қазақстанда инсульттан кейін тірі қалу деңгейі бүкіл әлем бойынша орташа деңгейден едәуір жоғары екенін атап өткен жөн. Әлемде жыл сайын шамамен 10 миллион адам инсульт алады және олардың 6 миллионға жуығы адам өлімімен аяқталады. Ең жоғары өлім бірінші айда тіркеледі. Сондықтан әр адам алдын алу негіздерін біліп негізгі қауіп факторларын ескеруі керек.

Қазақстан Республикасында арнайы инсульт қызметі бар, оның міндеттеріне инсульттан болатын өлімді азайту және оның алдын алу кіреді. Инсульт кезінде уақтылы диагноз қою («алтын сағат» деп аталады), сондай-ақ консервативті және хирургиялық көмектің барлық түрлерін уақтылы көрсету маңызды. Бізде инсульттің алғашқы белгілерін тез анықтауға мүмкіндік беретін заманауи диагностикалық бағдарлама бар және бұл жерде адамның бейіндік ауруханаға уақытында жеткізілуі маңызды.

- Болуы мүмкін инсульттің алғашқы белгілерін қалай тануға болады? Оны алдын ала қалай білуге болады?

Инсульт – бұл ми қан айналымының жіті бұзылуы. Инсульт ишемиялық инсультке және геморрагиялық инсультке бөлінеді. Ишемиялық инсульт белгілі бір тамырдың жабылуына және мидың белгілі бір бөлігінде қан айналымының тоқтауына байланысты тіндер қоректенбейді. Ал геморрагиялық инсульт – бұл тамыр қабырғасының жарылуы кезінде қанның ми заттегіне төгілуі, гематоманың пайда болуы. Көбінесе ешқандай алдын ала хабаршысы болмайды, бірақ егер бұл орын алса, ол бірден айқын белгілерді береді. Кез келген адамға инсульттің алғашқы белгілерін білу және дұрыс диагноз қою, оларды тани білу маңызды. Кейде адамда инсульт белгілері болады, бірақ ол бұл инсульт екенін түсіне алмайды.

Мен FAST деп қысқартылған белгілердің белгілі кешенін берейін, бұнда F – face (бет): оның қисаюы, жартысының төмен түсуі орын алады. Әрі қарай, А – arm (қол) симптомы: қолдың сал ауруы пайда болады, ол қозғалуды тоқтатады, әлсірейді, ұйып қалады. Адам қолын басқара алмайды, заттарды түсіріп алады және өзіне не болып жатқанын түсінбейді. Әрі қарай, S – speech (сөйлеу): адамның аузында ботқа бар сияқты сөздері байланыссыз болады. Сөздері түсініксіз, анық емес. Кейде адам сөйлеуді мүлдем тоқтатады. Соңында, анықталған белгілердің кез келгені болған кезде «T» - time (уақыт) факторы бірінші орынға шығады. Сол жоғарыда айтылған алтын сағат. Жедел жәрдем мұндай науқасты қан тамырлары орталығына неғұрлым тез жеткізсе, оны құтқару, мүгедектікке жол бермеу мүмкіндігі соғұрлым жоғары болады. Инсульт кезінде ең бастысы – алғашқы 3-4 сағат ішінде тиімді шаралар қабылдау. Сондықтан бұл жерде шешуші сөз FAST (жылдам): көмек неғұрлым тез берілсе, соғұрлым мүмкіндіктер жоғары болады.

Мысалы, егер науқаста үлкен гематома немесе аневризма анықталса, оған операция жасауға болады; егер тромб (ұйыған қан) үлкен болса, оны алып тастауға болады, яғни оны тамырдан хирургиялық жолмен алып тастап, тапшылық көрген жерлерде қан айналымын қалпына келтіруге болады. Мұны неғұрлым кеш жасасаңыз, соғұрлым ми жасушалары оттегі мен қоректік заттардың жетіспеушілігінен зардап шегеді де инсульттен кейін сауығу немесе қалпына келтіру болжамы нашар болады.

- Кімдерде инсульт қаупі жоғары болуы мүмкін?

- Статистикаға сүйенсек, ер адамдар әйелдерге қарағанда жиі ауырады. Адамның жасы маңызды қауіп факторы болып табылады: 55 жастан асқан адамдарда инсульт қаупі бірнеше есе артады. Себебі – осы жасқа дейін жинақталған созылмалы патологиялар, мысалы, артериялық гипертония, қант диабеті, қан тамырларының зақымдалуына ықпал ететін жүрек аурулары. Тамырларда көптеген холестерин түйіншектері пайда болған кезде холестерин теңгерімсіздігі өте қауіпті және олар уақыт өте келе қан ағымын бітеп тастайды. Белгілі бір сәтте бұл түйіншектің шеті үзілуі мүмкін немесе түйіншектің өзінде қан ұйығы (тромб) пайда болуы мүмкін, содан кейін ол үзіліп кетіп, қан тамырына түсіп, оны толығымен бітейді. Темекі шегу инсульттің өте жоғары қаупін тудырады. Бұл инсульттің «жасаруының» себептерінің бірі: біздің тәжірибемізде бұл әдеттің қауіптерін білмей, көп темекі шегетін жас ер адамдардың тамырлардағы өзгерістер процесі өте тез дамып, нәтижесінде ірі тамырларының бітелуі жиі кездеседі. Адам тіпті қырық жасқа толмай жатып инсульт ауруына шалдығады.

Біз ықпалымызды тигізіп, басқара алатын факторлар да бар – мысалы, қан қысымын бақылау, семіздікпен күресу, темекі шегуден бас тарту, жалпы алғанда, дұрыс өмір салтын сақтау. Отырықшы өмір салты гиподинамияға, қандағы гиперхолестеринемияға ықпал ететіні белгілі. Стреске толы жұмыс инсульт қаупін арттырады. Бірақ негізгі қауіп факторы – жас, сондықтан 50 жастан кейін сіз қан қысымын, қантты мұқият бақылап, жаман әдеттерден аулақ болуыңыз керек, көбірек қозғалуыңыз керек. Тамақтану маңызды – сондықтан тұзсыз диета қан қысымының төмендеуіне ықпал етеді, сәйкесінше инсульт қаупін азайтады. Егер бір кездері, кем дегенде бір рет, сізде қысым 160-180-ге дейін көтерілсе, тезірек дәрігерге бару керек, егжей-тегжейлі тексеруден өтіп, маманмен кеңесу керек және бұл жағдай қайталанбауы үшін барлық шараларды қабылдау қажет. Қан қысымын, қантты, жүрек қағысының бұзылуын бақылау керек, әрдайым жеткілікті ұйықтау керек, күйзеліске бой бермей, жағымды эмоциялар алу керек.

- Аурудың алдын-алу шараларын қабылдамау қайғылы жағдайға жиі әкелуі мүмкін бе?

- Жалпы адам өзін жақсы сезінгенде, ол бастапқы алдын-алу шараларын қабылдау туралы аз ойлайды. Тіпті қанттың жоғарылауы, қан қысымының көтерілуі, артық салмақ сияқты қандай да бір белгілер пайда болса да. Көптеген созылмалы ауруларды науқастар елемейді, адамдар бұл үлкен мәселе туғызады деп ойламайды. Бұл қауіпті де қате түсінік. Шындығында, созылмалы аурулары бар науқастың дәрі-дәрмектерді бірнеше жылдар бойы тұрақты түрде қабылдауы қалыпты жағдай. Бұл тәуекел факторларын бақылауға және толыққанды өмір сүруге мүмкіндік береді. Бұған немқұрайлы қарауға болмайды.

- Егер қайғылы жағдай орын алса, оңалту процесі қалай өтеді?

- Инсульт алған кезде және негізгі көмек көрсетілгеннен кейін, біз науқасты мүмкіндігінше қалпына келтіруіміз керек. Оңалту дереу басталады. Жағдай жақсарған сайын біз физикалық белсенділікті біртіндеп арттырамыз. Ең маңызды кезең – алғашқы алты ай: бұл кезде жүйке жасушалары өте жақсы қалпына келеді және кез келген ынталандырушы процедураларға тез жауап береді. Елде арнайы оңалту орталықтары жұмыс істейді – пациенттерді оңалтуға қабылдайтын көптеген мемлекеттік және жеке орталықтар бар.

- Оңалтудың ең тиімді және дәлелденген әдісі қандай?

- Бөлімшедегі науқастарымыздың 80-90%-ы төсекке таңылған пациенттер болып табылады, олар үшін негізгі және ең тиімді оңалту әдісі ЕДШ немесе кинезиотерапия деп аталады. Бұл клиникалық тәжірибемен дәлелденген оңалтудың ең тиімді әдісі болғандықтан, біз оған көп уақыт бөлеміз. Күніне кемінде екі рет пациент бұл процедураларды алады, егер оның жағдайы мүмкіндік берсе, бір сабақтың ұзақтығы екі сағатқа жетуі мүмкін.

Мұндай ұзақ жаттығу маман үшін де, науқастың өзі үшін де қолайлы жағдайларды қажет етеді. Бобат мамандандырылған оңалту кушеткасы пациентті көтеруге, төмендетуге, еңкейтуге, оған әр түрлі жағынан жақындауға мүмкіндік береді. Бұл манипуляциялардың барлығын дәрігер үшін де, науқас үшін де ешқандай кедергісіз немесе ыңғайсыздықсыз жасауға болады. Сонымен қатар, мұндай кушетка эргономиканың барлық нормаларын сақтай отырып, пациентпен жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Бұл бүкіл әлемде жұмыс істейтін әлемдік стандарт – инсульт пациенттерін оңалту Бобат кушеткаларында жүзеге асырылады, бұл жаттығу терапиясы мен кинезитерапияны тиімді, ыңғайлы және жайлы өткізуге мүмкіндік береді.

Біздің оңалту бөлімшеміз ұзақ уақыт бойы жұмыс істеп келгенін және жабдықты жаңартуды қажет ететінің бұл жерде айта кету керек,. Соңғы бес жылда жабдық жаңартылмады. Біз биылғы жылы оңалту орталығына Бобат кушеткасын сатып алу үшін арнайы демеушілік көмек көрсеткен Takeda компаниясына өте ризамыз. Әзірге бұл біздің оңалту орталығымызға арналған алғашқы кушетка, бірақ біз кеңейген сайын мұндай жабдықты сатып ала аламыз деп үміттенеміз, өйткені әрбір жаттығу залының нұсқаушысында осындай бір кушетка болуы керек. Көптеген инсульттан кейінгі науқастар төсектен тұра алмайды және өздері қозғала алмайды, ал арнайы Бобат кушеткасы нұсқаушының жұмысын едәуір жеңілдетеді және оның тиімділігін барынша арттырады.

- Инсульттің негізгі себептеріне, қауіп факторларына қайта оралайық. Сіздің ойыңызша, неге бұл ауру тіпті жастарға да әсер етеді?

- Соншалықты дұрыс емес өмір салты осы мәселені тудыруы мүмкін, оған тіпті қуатты жас организм де төтеп бере алмайды. Мысалы, жаман әдеттер, зиянды тағамдарды жеу, ұйқысыздық аясында шамадан тыс жүктеме. Кейбіреулер өздерін аямайды, мүмкін олардың екі өмірі бар деп ойлайды. Түнде олар жұмыс істейді, ұйықтамайды, мағынасыз өмір сүреді, алкоголь ішеді, темекі шегеді, фаст-фуд жейді, энергияны көп пайдаланады. Өкінішке орай, бұндай мінез-құлықпен қайғылы жағдай адамның жас кезінде де болуы мүмкін. Біз өзімізді қорғауымыз керек. Сондай-ақ, инсульт қаупін азайту үшін жасына қарамастан, уақытында профилактикалық тексеруден өту керек. Бұл, әсіресе, 40 жастан кейін қажетті тұрақты скринингтер: холестерин деңгейі, қант деңгейі, қысым - мұның бәрін тексеріп, қалт жібермеу керек. Егер ағзамызда қандай проблемалар бар екенін білсек, онда біз ауруға төтеп бере аламыз және қайғылы жағдайда бұл аурудың дамымауы үшін барлық шараларды уақтылы қабылдай аламыз. Дұрыс тамақтану, өмір салты, қажетті дәрі-дәрмектерді қабылдау сияқты алдын алу шаралары маңызды. Алдын алу әрдайым емдеуден гөрі жақсы.

Сілтемесіз жаңалық оқисыз ба? Онда Telegram желісінде парақшамызға тіркеліңіз!