Латынға көшкеннен кейін кирилл қарпінде басылып шыққан кітаптардың тағдыры не болмақ?

Ахмет Байт?рсынов атында?ы тіл білімі институтыны? ?ызметкері, филология ?ылымдарыны? докторы ?лімхан Ж?нісбек Tengrinews.kz тілшісіне латын ?ліпбиіне к?шкен со? кирилше жазыл?ан ?аза? тіліндегі кітаптарды? та?дыры ?андай болатынын айтып берді.

"1929 жылы араб тілінен кирилл ?арпіне ?ткенде бірде-бір туындымызды жо?алт?ан жо?пыз, осы жолы да солай болады. Бізді? жазушыларымызды? басты е?бектеріні? барлы?ы ?айта басып шы?арылады. Олар латын тіліне ?арамастан жыл сайын ?айта басылып шы?арылатын", - деді ?лімхан Ж?нісбек.

Оны? айтуынша, латын ?ліпбиіне к?шкен со? барлы? кітап к?шіріліп басылады. "?зекті туындылар ?ана ?айта басылып шы?арылады. ?ылыми е?бектерді іздеген адамдар оны тауып, о?итын болады. Ал жалпы ?о?амда?ылар б?л материалдар?а аса ?ызы?ушылы? танытпайды. Сіздер балалары?ыз?а ежелгі т?ріктерді? шы?армаларын о?ып отырмайсыздар ?ой?!", - дейді ?алым.

Сарапшыны? айтуынша, ?ылыми кітапты? ?ай тілде жазыл?аны ма?ызды емес. Себебі мамандар олар?а м?лімет ?ажет болса, оны табуды? жолын біледі.

"?азіргі уа?ытта бізді? ?алымдар ежелгі т?ріктерді? ж?не орта ?асырларда?ы т?ріктерді? жазуларын зерттеп жатыр. Ол жазуларды ?азір ешкім ?олданып ж?рген жо?. Сонды?тан да ?ылыми материалдарды тек сол салада?ы мамандар іздейді. Жалпы ?о?ам ?шін ол материалдар ?ызы? болады деп ойламаймын. ?азір материалдарды? к?бі кириллица?а аударылып жатыр. Керек болса, адам ?ажетті материалын кез келген тілде жазыл?ан н?с?асын таба алады", - деді ?лімхан Ж?нісбек.

?лімхан Ж?нісбекті? айтуынша, ?аза?тар?а латын ?ліпбиіне к?шуге 2-3 жыл жетеді: "Негізінде б?л ?иын м?селе. Балалар 1-сыныптан бастап латын ?ліпбиін о?ып, 10-11-сынып?а жеткен кезде ?ана б?л м?селе шешілетін шы?ар. Барлы?ы бізді? кітаптарды, о?у-?дістемелік ??ралдарды ж?не м??алімдерді ?алай дайындайтынымыз?а байланысты болып т?р. ?азір ?аза?станды? мектептер а?ылшын тілін о?ып жатыр, Шекспир мен бас?аларды о?ып жатыр. Кімні? шамасы жетеді ж?не кім ?ызы?ушылы? танытады сол кириллицада о?итын болады. "Война и мирды", Чеховты ж?не бас?аларын да о?иды. Б?дан бір проблема жасауды? ?ажеті жо?".

Сондай-а?, филология ?ылымдарыны? докторы ?алымдарды? ?ліпбиді ?алай ??ру мен онда?ы ережелерді ?згертуге ?атысты бір шешімге келгендерін айтып ?тті.

"?азір лингвистикада еште?ені т?сінбейтіндер ж?здеген н?с?аларын ?сынып жатыр. ?азір бай?ау жариялайтын болса?, 10 мы? студент 10 мы? ?сынысын айтады. М?нда бір лингвистикалы? негізі бар фундамент болуы керек. К?пшілігі ?аза? тілінде ?анша дыбысты? бар екенін де білмейді. Я?ни, мені? айт?ым келгені к?бі ?аза? тіліндегі байыр?ы с?здерге ?атысты морфологиялы?, буын жасаушы дыбыстар?а ?атысты ережелерді білмейді, біра? ?здеріні? ?ліпбиін ?сынады. Сіз 100 н?с?а дегенді т?сініп отырсыздар ма? Себебі барлы?ы бір ?ріпті бас?а ?ріпке ауыстырса? м?селе шешіледі деп ойлайды. Біра? лингвистикалы? за?дылы?тар, теориялар, т?жірибе деген бар ?ой. Сонды?тан б?л м?селемен тіл мамандары айналысу керек. Тіл мамандарыны? ішінде фонетика мамандары бар. ?йтпесе м?нда б?рі т?сініксіз болады", - деді ?лімхан Ж?нісбек.

Маманны? айтуынша, ?аза? с?здерін д?рыс жазу ?шін 28 ?ріп керек.

"Халы?аралы? терминдер де бар, оларды ?алай жазу керектігін ойластыру ?ажет. Мені?ше, к?не ?аза? с?здерін ?алай жазатынымыз бен кірме с?здерді? жазылу м?селесін б?лек ?арастыру керек. Ойлап табуды? ?ажеті жо?. Ресейліктерді? ?здері латын ?ліпбиіндегі т?рлі атауларды жазып ж?р. М?селені? шешілуі о?ай", - деп атап ?тті ол.

Сонымен ?атар, ?лімхан Ж?нісбек латын ?ліпбиіне к?шу ?шін ?ыруар ?аржы ?ажет емес дейді. "К?п ?аржы керек жо?. М??алімдер, полиграфия ?ызметкерлері мен ?зге де мамандарды даярлау?а ?ана ?аржы ж?мсалады. Бас?а еште?е керек емес. М?селен, "Абай жолын" 100 мы? доллар?а басып шы?арамыз. Латын ?ліпбиімен басып шы?арса? та, сол 100 мы? доллар ж?мсалады. М?нда еш?андай арты? а?ша ж?мсау?а болмайды. ?з к?сіпорындарыны? атауын ?айта жазып шы?у?а бизнесмендерді? ?здері ?аржы таба алады. К?ше атауларына келсек - барлы? к?шелерде та?тайшалар ілініп т?р?ан жо?. Осы?ан миллиардта?ан ?аржы кетеді деп ойлайсыз ба? Дегенмен кез келген реформа?а ?аржы керек. Біра? миллиардта?ан емес. Мен т?рлі сандарды естідім. М?ны? б?рі ?зін-?зі алдау. ?аза? тіліне реформа жаса?ысы келмейтін адам сылтау табады", - дейді маман.

Сонымен ?атар, ол "?аза?стан" с?зі латын ?ліпбиінде ?алай жазылатынын т?сіндіріп берді: ?аза?стан "Q" ?рпі ар?ылы жазылады. Орыс тілінде ? ?рпі жо?. Олар ?аза?стан с?зін ?здігінше о?итын болады. А?ылшын тілінде Q ?рпі бар. М?нда Q ?рпін ?ашан ? ?рпі ретінде о?у керектігі жайын аны?тап алу керек.

?аза? тілі талай ?згеріске ?шырады. VII-IX ?асырларда ?аза?тар руна жазуын пайдаланды. Ислам діні жайыл?аннан кейін арап ?ріптері кірікті. Кейін 1929 жыл?ы дейін араб ?ріптері икемделіп, т?те жазу ?олданылды. Кейінгі 10 жылда ?аза? тілін латын ?ліпбиіне к?шуге тырысты, ал 1940 жылы ?аза?станда жаппай кириллица ?олданыла бастады.

Еске сала кетейік, осы?ан дейін ?аза?стан Президенті "Болаша??а ба?дар: рухани жа??ыру" атты ма?аласында жыл со?ына дейін латын ?ліпбиіне к?шу жобасын даярлауды ?сын?ан болатын. "Мектеп ?абыр?асында балаларымыз а?ылшын тілін о?ып, латын ?ріптерін онсыз да ?йреніп жатыр. Сонды?тан, жас буын ?шін еш?андай ?иынды?, кедергілер болма? емес", - деген еді Мемлекет басшысы. 

Атап айт?анда, Назарбаев ?алымдар, филологтар, лингвистер мен т?рлі сала мамандарымен жыл со?ына дейін ?сыныстарды тал?ыланатынын айтты.