Сенсің, Отан, қан майданда Сыйынарым, ұраным - Жұбан Молдағалиевтің өлеңі

TengrinewsTV Жұбан Молдағалиевтің өлеңдерін оқуға арналған "Отан" жобасын ұсынады.

Жобаға Massaget.kz бас редакторы Ербол Молдажанов пен қазақстандық жас актриса Елена Тронина қатысты. Оқушы қауымға аты әбден қанық, белгілі ақын Жұбан Молдағалиев - қазақ поэзиясының, бүкіл қазақ әдебиетінің ірі өкілі.

Жұбан Молдағалиев 1920 жылы Орал облысының Тайпақ ауданында Сайқұдық деген жерде (Қазіргі "Өлеңті" совхозында) туған. Әкесі жастай қайтыс болған ол ана тәрбиесінде өсіп, өз аулында орталау білім алады. Кейін Оралдың ауыл шаруашылық техникумында оқиды. Болашақ ақынның әдебиетке әуестенуімен өлең жазуға жасаған алғашқы талабы да Оралда басталады. Ол әдебиет үйірмелерінің жұмысына белсенді қатысады. 1939 жылы "Комсомол ұрпағы" атты облыстық жастар газетінде оның "Ленин тірі" деген тұңғыш өлеңі жарық көреді.

1940 жылы Жұбан міндетті әскери қызметке шақырылады да, сонда жүріп Ұлы Отан соғысын қарсы алады. Ақынның одан кейінгі шығармашылық өмірі майдан жағдайында өтеді. Оның жас қаламы жауға қарсы ұрыстың ауыртпалық сезімін бастан кеше отырып қаз тұра бастайды. Ақын өзі "Отан үшін", "Майдан ақиқаты", "Жеңіс туы" атты майдан газеттерінде қызмет істеп, өлеңдерін жариялайды.

Совет Армиясы қатарынан кейін Жұбан "Лениншіл жас", "Қазақ әдебиеті" газеттері мен "Жұлдыз" журналының редакцияларында, Қазақстан жазушылар Одағында басшы қызметтер атқарды. 1949 жылы оның "Жеңіс жырлары" атты тұңғыш өлеңдер жинағы жарық көрді. Одан бергі дәуірде ақын "Қызыл галстук" (1949), "Нұрлы жол" (1951), "Бастаушымыз партия" (1954), "Жыр туралы жыр" (1957), "Заман тынысы" (1960), "Жесір тағдыры" (1962), "Ғашық көзбен" (1964), "Мен - қазақпын" (1965) тағы басқа кітаптарын жариялады.

Майдан газетінде істеп жүргенде орыстың белгілі ақын-жазушыларын, журналистерін кездестіреді. Олардың ішінде Александр Исбах, Михаил Матусовский, Борис Бялик, майдан газеттері редакциясына келіп-кетіп жүргендердің ішінде Михаил Светлов, Сергей Михалков, Степан Щипачев, тағы басқалары болған. Татар газеті редакциясында Хатип Усманов, Шараф Мударис, Ғұмер Насри сияқты белгілі ақындар, жазушылар істеген. Жұбан Молдағалиев істейтін "Отан үшін" (кейін "Майдан ақиқаты") газетінің редакциясында ақын Сағынғали Сейітов, журналист Ахмет Елшібеков болады. "Соғыс соңында, - дейді Жұбан Молдағалиев - қазақтың қуатты ақындарының бірі Қалижан Бекхожинмен кездесіп, бірнеше қуанышты күндерді бірге өткіздік».

1943 жылдың қарашасында Жұбан Молдағалиев арнаулы тапсырмамен Алматыға келеді. "Отан үшін" атты майдандық газетте басылған "Қазақ" деген өлеңін ала келеді. Өзі сияқты соғыстан уақытша келген Әбу Сәрсенбаевқа жолығады. Әбекең өлеңді оқып, "аяқ-қолын жерге тигізбей" Жазушылар одағына апарады, Сәбит Мұқанов алдында оқиды. Өлең ақырында радиодан беріліп, "Социалистік Қазақстан" газетінде басылады. Сонан кейінгі жағдайда коммунистік идеология талабына сай келмеген өлең 35 жыл бойы еш жерде басылмай, ақын жинағына да кірмей, тек 1979 жылы шыққан үш томдыққа енеді. Бұл томдарда "Мен - қазақпын" деген поэмамен қатар, өз орнын тапқан. Бұған ақын да көңіл тоқтықпен қарайтын ("поэмаға сол өлең түрткі болды",- дейді).

Жұбанның алғашқы жинағы "Жеңіс жырлары" 1949 жылы шықты. Жұбан әлі 29-да ғана еді. Сөйтсе де оның алғашқы өлеңінің ауқымынан алыстап, өскені көрінеді. Айналасы он-ақ жылдық тәжірибе оны ақын қатарына қосты. Оның үстіне оқ пен оттың жырларын бастан кешті. Өлең жазу емес, окоп қазу күндерін өтті. Дегенмен, сол оқ пен от арасында өлең де жазылды - бірақ бұл соғыс шежіресі, соның күнделігі сияқты еді. Үзіліп қалған бейбіт өмірдің елесін аңсағандай, гүл мен күлген күннің өзін көрмей, бірақ барын сезінгендей жырлар туды.

Бұл жай ақынды бірден есейтіп, әлеуметтік, саяси құлашы кең поэзияға бағыттады. Қалам үшкірлігі әлі де жастықты аңғартса, айтып отырған пікірі - өлім мен өмір арпалысындағы жанның ойын, көңілін сездіреді. "Отан", "Бір бассаң да алға бас", "Туған елге", "Қазақ", "Шығыста туған елім бар", "Жеңімпаздар сәлемі" деген 1942-45 жылдары жазылған өлеңдерден осы жайды аңғарамыз. Мұның бәрі - балғын ақынның есейіп қалған өлеңдері. "Жеңіс жырларына" енген осы және басқа өлеңдер, жырлар ақынның ойлы, қоғамдық мән-мағынасы биік поэзияға ұмтылатынын байқатады. Бұл жылдар сол сәттің ауыр, қиын- қыстау жағдайынан, сұрапыл қанды соғыс шындығынан туғаны анық: ақын күнбе-күнгі өмірден алыстап кете алмайды. Алыстау ғана емес, қайсыбір өлеңінде болса да, сол шындыққа соқпай, оны айтпай тұра алмайды.

Мәселен, лирикалық өлең деп айтатын жас жанның ішкі көңіл-күйін сездіретін шығармаларының өзін алып қаралық. "Солдат сыры", "Ғафу ет, сұлу бойжеткен", "Баурыңа бас хатымды", "Сағындым, Жайық", "Махаббатты таңдасам", "Мәмилаға сәлем хат" және басқа майдан шебінде туған лирикаларында ақын өлеңге атау болған ұғымдар төңірегінде қалмайды. Сүйгеніне хат жазған лирикалық қаһарман махаббат жайын, ішкі сезімін, "сүйемін", "жанамын" деген көңіл толқуларын ашпайды. "Қан майданда жүр солдат, қамы үшін туған елінің", қалтада жүріп тер сіңген хатымды жиренбей оқы, "қадірі мол қасиет бар солдаттың ащы терінде" деп, өмірдің ащы шындығын білдіретін қатаң өлең жолдарын жолдайды. "Ғафу ет, сұлу, бойжеткен" өлеңінде "сендік емес жүрегім, кеңес қызын сүйемін", әйтпесе, "сүйеді кеңес қызын менің жаным" ("Солдат қызға") деген жолдар ақындық биік тапқырлық болмағанымен, сол сәттің (1945 ж.) жәй-күйін аңғартатын, соғыс жорығымен көп ел-жұртты, оның адамдарын, ұлы мен қыздарын көрген лирикалық кейіпкердің әсіресе, елін сағынған, елдегі жарын сағынған жанның қалпын танытатын жолдар. Соғыстан кейін жазған "Махаббатты таңдасам" (1947 ж.) деген өлеңінің өзінде сүйген жар, ана, ер, елге арнаған махаббатын айта келіп, "ғашықтың жүрегімен халқын сүйген, кеңестің ардақтаймын азаматын" дейді.

Осы айтылғандар ақынның ел басына аса қауіпті күндер туғанда ержетіп, соғыстың ыстығы мен суығына көніп, оны өз басынан кешіріп өскен, ерте есейген саналылық жайынан хабар береді. Ақын басқаша айта алмайды, басқаша сөйлей алмайды. Оның поэзиялық тілі соғыс тілімен, қатал күндердің қатал үнімен шыққан, жүрек пен ойды билеп алған отаншылдық сезімге суарылған. Соңғы жылдары Жұбан өзінің туған халқының жаңарған өмірін жырға қоса отырып, халық тағдыры, тарихи дамудың заңдылықтары туралы толғаныстарға көбірек толғанды. "Өлкем жайлы ойласам", "Қанат туралы толғау" атты өлең-жырларында ол туған жердің бүгінгі өзгерістерін ескі дәуір суреттерімен салыстыра отырып көрсетеді. Сол арқылы ақын адам мен уақыттың, халық пен қоғамның арақатынасын, күресін бейнелейді. Ескіні өзгерткен, уақытты өз ырқына бағындырған, қоғамды жаңартқан адам еңбегін ашады. Бұрын "Асан боп туған қазақтың Асан қайғы боп өлетінін" еске алып, бүгін «Асан боптуып қазекең жасайды Асан батыр боп» дейді. Сөйтіп Асан қайғы мен Асан батырды екі дәуір адамының нақты бейнесіне айналдырады. Жұбанның лириктік ізденістерінде ақын ойының байсалды тартып, өмір сабақтарының молайғаны, пікір байлығының артуы көбірек көзге түседі. "Бәйге", "Егер сен от болсаң", "Дарынсыз адам - данқ құмар" өлеңдерінде ақындық ойды жинақты жеткізген шеберлікпен қоса, тапқыр нақылдық та ұшырайды.

Егер сен от болсаң, лаулап жан,
Бықсықта жылу жоқ, түтін көп.
Күл-күбір, қоқсықтан аулақ жан
Жалының көрінсін бүтін боп.

("Егер сен от болсаң")

Жұбан - лирик қана емес, талантты эпик ақын. Оның ойшыл да сыршыл поэмалары қазақ поэзиясының елеулі табыстарына қосылады. Ақынның "Қиял қанаты", "Мереке дастарқаны", "Мен - қазақпын", "Айттым сәлем", "Туған жер" сияқты поэмалары лирикалық толғанысқа, көтеріңкі пафостары сыршылдыққа толы келеді. Оларда ақын заман, адам, дәуір, өзгерістер жайлы терең толғанады. Лирикалық толғанысты дәуірдің кең жасалған эпикалық суреттерімен байыту арқылы Жұбан "Мен - қазақпын" поэмасында үлкен көркемдік табыстарға көтеріледі. Поэма қазақ әдебиетінің аса бағалы үлгілерінің қатарынан орын алады. "Жыр туралы жыр", "Жесір тағдыры" атты сюжетті поэмаларында Жұбан оқиғаны драмалық тартыс арқылы өрістетіп, эпикалық кеңдікпен суреттейді. Оның алғашқысында Ұлы Отан соғысының батыры татар ақыны Мұса Жәлелдің ерлік образын жасаса, соңғы поэмасында феодалдық күңдіктен Совет өкіметі азат еткен қазақ әйелінің азаматтық есеюін көрсетеді.

Жұбан Молдағалиев эпикалық жырларында қазақ поэзиясында бұрыннан қалыптасқан сөз өрнегіндегі бояуы қанық ұлттық нақышты, қазақ халқына тән поэтикалық ерекшілікті жаңа мазмұнмен байытып, еңселі бір белеске көтерген ақын. Бүкіл дүние өлеңінде есімі мағлұм Жұбан қазақ әдебиетіне өзіндік үн, нақыш әкелді. Бүкіл шығармашылығы біртұтас көрініп, алғашқысы мен соңғысы, үлкені мен кішісі бір үн, бір ән болып естіліп жатқан ақын поэзиясы әдебиетіміздің үлкен бір жетістігі, жемісі екенінде дау жоқ.

Қазіргі қазақ әдебиетінде Жұбан Молдағалиев тұғыры биік ұлы тұлға, келешек ұрпаққа өшпес үлгі болып қала бермек, ол әрқашан өзі жырлаған халқының жадында. Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінде жыл сайын "Жұбан оқулары" өтеді. Жұбан Молдағалиевтің туғанына 80 жыл толуына орай Орал қаласында ақын құрметіне ескерткіш орнатылған, сондай-ақ оның есімімен аталатын № 2 мектебі бар. Жұбан Молдағалиевтің туған жерінде ақынның құрметіне орай ескерткіш орнатылды, ал облыстық ғылыми әмбебап кітапханасы оның есімімен аталды.

Қазақ халқы өзінің төл әдебиетінде осындай ұлы ақынның болғанын әр уақытта мақтан етеді.

© pushkinlibrary.kz материалдары қолданылды