Қойдың еділбай мен қаракөл тұқымдарына қашан көңіл бөлеміз?

 Атамыз қазақтың «Мал өсірсең, қой өсір, пайдасы оның көл-көсір» деген сөзі бар. Көне заманнан біздің халықтың негізгі тіршілік көзіне айналған бұл кәсіп әлі де ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келеді. Оған да шүкірлік етеміз. 90-жылдардағы ауыртпалық ең алдымен агроөнеркәсіптің осы саласына тиді. Алдағы күнді барлай білмегендіктен, қолдағы уақ малдың саны мүлдем азайып кетті. Қой малының ішінде қаракөл тұқымының елтірісі қымбатқа бағаланатын. Қазір оған ешқандай сұраныс жоқ. Сондай-ақ, қойдың еділбай тұқымы да ескерусіз қалып бара жатыр. Біздің қазекем оны ерте заманнан жақсы біледі. Бабын жасап үйренген.

Ғалымдардың айтуынша, ол Азияның орта бөлігінде есте жоқ ескі заманнан бастап өсіріле бастаған. Біздің дәуірімізге дейінгі 800 жылдары қаракөл бағылғанын дәлелдейтін деректер кездескен көрінеді. Ендеше, оны негізгі тіршілік көзі – төрт түлікті түлетумен байланысты қазақ халқына жақын мал тұқымы деп санауға негіз бар. Бүгінгі таңда әлемде 31 млн басқа жуық қаракөл күтімге алынған. Орта Азия бөлігінен басқа, Иран, Ауғанстан және қара құрлықтың Намибия және Оңтүстік Африка елдерінде де қара шаруалар қаракөл қойын бағады. Одан мол пайдаға кенеліп отырғаны да баршылық. Қымбат бағалы теріден жұрттың зор сұранысына ие киімдер тігіп жатқаны бар. Өкініштісі, бізде мүлдем олай емес. Әйтеуір, тұқымы құрып кетпесін деп бағып жүрген секілдіміз. Етіне бола өсіріп жүрген шаруашылықтар жетерлік. Ал терісі ештеңге қажет болмай тұр.

Қаракөл тұқымы еліміздің шөл және шөлейтті аймақтарында өсіріледі. Атап айтқанда, Атырау, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда және Маңғыстау облыстарында бар. 90-жылдардың басында қойдың бұл тұқымы 6-7 млн басқа жетті. Атап өтерлігі, сол кезеңде 2 млн елтірі дайындалған екен.

Содан кейін бұл тіршіліктің берекесі қашып, малдың басы кеміп кетті. Осы күні олардың саны 1-1,5 млн-нан аспайтыны жайлы деректер кездеседі. Сыр өңірі қаракөл қойын өсіру жөнінен алдыңғы лектен көрінетін. Мамандардың дерегіне сүйенсек, Қызылорда облысында 2 млн бастан астам осындай уақ мал бағылған. Ол елімізде өсірілетін қаракөл тұқымының бестен бір бөлігіне жуық. Отыздан астам шаруашылық сол тіршіліктің қазанын қайнатты. Жайлау төсіне сыймай жатқан сол малдың қазір 70 пайызға жуығы кеміп кеткен. Қазіргі күні Қызылорда өңірінде бес-алты шаруашылық қаракөл тұқымын өсіреді. Әрине, етін өткізіп, аз-маз қаржы табар, ал терісі сол күйінше кәдеге жарамай жатыр. Бұрын-ғыдай оны қабылдайтын орындар жоқтың қасы. Амалсыздан ауылдағы ағайын кезінде құны қымбат болған елтіріні қораның бір бұрышына тастай салады.

Кезінде қаракөлдің өзінің қаншама құнды түрлері шығарылды. Мә-селен, Сыр өңірінде сұрхандария деген қаракөл қойының түрі бар. Уақытында оны мемлекет өте жоғары бағалайтын. Ғалымдар да қаншама тер төгіп, көз майын тауысты. Қазір сол тұқымына қамқорлық қажет өзі жоғалуға жақын. Шиелі ауданының Тартоғай ауылындағы бір шаруа қожалығы ғана сол тұқымды бағып жүр. Елтірі бірнеше салада қажет етіледі. Әсіресе қорғаныс саласында одан киімдерге жаға тігіледі. Ал әлемде қымбат бағалы киімдерге де пайдаланады. Бізде оны кәдеге жаратуға көңіл бөлінер емес.

Толық нұсқасын "Алаш айнасы" сайтынан қараңыз.